All posts by shrimuktsarsahib

ਹੈਲੋ ਦੋਸਤੋ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਹੋ. ਵੈਸੇ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਅਤੇ ਓਥੇ ਵਸਣ ਦੀ ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਛਾ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੈ ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਬਹੁਤ ਇੱਛੁਕ ਹੋ ? ਜੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਦੀ ਸੋਚਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਹੋ, ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਇਸ ਵਲ੍ਹ ਜਰੂਰ ਲੈਕੇ ਜਾਓ, ਕਿਉਂਕਿ ਐਲੋਨ ਮਸਕ ਸਾਲ 2026 ਤੱਕ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਬਸਤੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਜਾਣਦੇ ਹੋ? ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਕਿ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿ ਸਕਾਂਗੇ। ਹਾਂ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਅਜੀਬ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਖਿਆਲ ਅਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਅਜਿਹੇ ‘ਚ ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਇੰਨਾ ਦੂੰਗਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਖੈਰ, ਹੁਣ ਲਈ, ਆਓ ਅੱਗੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਧਰਤੀ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਵਸਣ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਹਲਚਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ ? ਸਾਡੇ ਸੂਰਜੀ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰਹਿ ਹਨ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਚੁਣਿਆ? ਕੀ ਮੰਗਲ ਧਰਤੀ ਵਰਗਾ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ? ਕੀ ਇੱਥੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ?, ਜਾਂ ਕੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉੱਥੇ ਕਦੇ ਜੀਵਨ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਆ ਹੁਣ ਵੀ ਹੈਗਾ?, ਕੀ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਅਜੇ ਵੀ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ? ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ? ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ, ਇਸ ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਡਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਓ, ਜਿਸਦਾ ਸਫਰ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤਕ ਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਰੋਮਾਂਚ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਵੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਨਾਸਾ ਸਾਲ 2037 ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਜੋ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਅਤੇ ਉਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਐਲੋਨ ਮਸਕ ਸਾਲ 2026 ਤੱਕ, ਯਾਨੀ ਨਾਸਾ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਬਸਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਬਣਾ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਪਰ ਕੀ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਸਾਉਣ ਦੀ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਕਾਰਨ ਹੈ? ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਸਰੋਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਅਸੰਤੁਲਨ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਆਫ਼ਤ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭੂਚਾਲ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਟੀਫਨ ਹਾਕਿੰਗ ਨੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਛੱਡਣੀ ਪਵੇਗੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਤਬਾਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਐਲੋਨ ਮਸਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਲਗਭਗ 65 ਮਿਲੀਅਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਇੱਕ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਟਕਰਾਉਣ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਡਾਇਨਾਸੌਰੱਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਟ ਗਈ ਸੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਠਿਕਾਣਾ ਲੱਭ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਗ੍ਰਹਿ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਕਈ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੀ ਕੰਪਨੀ ਸਪੇਸ ਐਕਸ, ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਟੈਰਾਫਾਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਵ, ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਵਰਗਾ ਗ੍ਰਹਿ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਜੋ ਉਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ। ਸੋ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨਵੀਂ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਹੈ, ਇਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਗ੍ਰਹਿ। ਹੁਣ ਇਸ ਸਭ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ, ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ ਬਿਲਕੁਲ ਇਸ ਦੇ ਨਾਂ ਵਰਗਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਭਾਵ, ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਓਥੇ ਮੰਗਲ ਹੀ ਮੰਗਲ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਪੜ੍ਹਦੇ-ਸੁਣਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਅਸਮਾਨ ਨੀਲਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਦਿਨ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 365 ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਵਸ ਗਏ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਸਿਰਫ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਹੀ ਚੁਣਨ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਕਾਰਨ? ਜਵਾਬ ਜਾਣਨ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਫ਼ਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਆਓ, ਪਰ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮੰਗਲ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ।

2.
ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ, ਸਾਡੇ ਸੂਰਜੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਗ੍ਰਹਿ ਹਨ, ਜੋ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਗ੍ਰਹਿ ਸੂਰਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਅੰਦਰਲੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਗ੍ਰਹਿ ਹਨ। ਮਰਕਰੀ ਭਾਵ ਬੁਧ, ਵੀਨਸ ਭਾਵ ਸ਼ੁੱਕਰ, ਧਰਤੀ ਭਾਵ ਅਰ੍ਥ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਜਾਨੀ ਕੇ ਮਾਰ੍ਸ। ਇਹ ਚਾਰੇ ਗ੍ਰਹਿ ਤੇਰੇਸਟ੍ਰੀਅਲ ਦੇ ਹਨ। ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਤਹ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਹਨ, ਬ੍ਰਹਸਪਤ ਅਰਥਾਤ ਜੁਪੀਟਰ, ਸ਼ਨੀ ਅਰਥਾਤ ਸੈਟਰਨ, ਅਰੁਣ ਅਰਥਾਤ ਯੂਰੇਨਸ, ਅਤੇ ਵਰੁਣ ਅਰਥਾਤ ਨੈਪਚੂਨ, ਇਹ ਚਾਰੇ ਗੈਸੀ ਗ੍ਰਹਿ ਹਨ। ਭਾਵ ਉਹ ਗੈਸ ਦੇ ਬਣੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਕੋਈ ਸਤ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਕਾਰਨ, ਇਸ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਮਿਲਣੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ। ਬੁਧ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਮਝੋ ਕਿ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਗਰਮ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਦਿਨ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 430 ਡਿਗਰੀ ਤੱਕ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮਾਈਨੱਸ180 ਡਿਗਰੀ ਸੈਲਸੀਅਸ ਤੱਕ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਾਪਮਾਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਬਾਰੇ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਸ਼ੁੱਕਰ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ, ਤਾਂ ਸ਼ੁਕਰ ਮਨਾਓ ਕਿ ਫਿਲਹਾਲ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਸਲਫਿਊਰਿਕ ਐਸਿਡ ਦੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉੱਪਰੋਂ ਇਸਦਾ ਟੈਂਪਰੇਚਰ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ, ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਗ੍ਰਹਿ ਇਹੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਏਅਰ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਵੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲੋਂ 90 ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਨਾ ਬਾਬਾ ਨਾ, ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਤਾਂ ਬਣਿਆ ਹੀ ਗੈਸਾਂ ਨਾਲ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਇਸ ‘ਤੇ ਲੈਂਡ ਕਰਨਾ ਇੰਝ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਬੱਦਲ ‘ਤੇ ਲੈਂਡ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਹੁਣ ਬੱਦਲ ‘ਤੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਨਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਨੀ, ਅਰੁਣ ਅਤੇ ਵਰੁਣ ਵੀ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਯਾਨੀ ਫਿਲਹਾਲ ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਧਰਤੀ ਦੀ, ਤਾਂ ਉਸ ‘ਤੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਜੋ ਕਿ ਸੂਰਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚੌਥੇ ਨੰਬਰ ‘ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਾਫੀ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਧਰਤੀ ਵਰਗਾ ਆਪਣਾ ਧਰਾਤਲ ਵੀ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਸਰਫੇਸ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ, ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਬਾਕੀ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ, ਨਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠੰਡਾ, ਯਾਨੀ ਮੰਗਲ ਹੀ ਉਹ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦਾ ਜੀਣਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ, ਇਹ ਵਾਕਈ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੈ? ਮੰਗਲ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਉੱਥੇ, ਧਰਤੀ ਵਰਗਾ ਸਧਾਰਨ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕੋ ? ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ, ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਇੰਨਾ ਵੀ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇੰਨੀ ਜਲਦੀ ਇਹ ਦੂਜੀ ਧਰਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ। ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਕੋਈ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਕਦਮ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹਵੇ ਤਾਂ, ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦਾ ਲੋ ਟੈਂਪਰੇਚਰ, ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਘਾਟ, ਲੋ ਐਟਮਾਸਫੇਰਿਕ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ, ਸਭ ਮਿਲ ਕੇ ਤੁਹਾਡਾ ਸਵਾਗਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ, ਬਲਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਨ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦੇਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਜੇਕਰ ਫਿਲਹਾਲ ਤੁਸੀਂ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਜਾਓ, ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਜਾਓ। ਹੁਣ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਅਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ ਅਜੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਲਾਇਕ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਰੋਵਰ੍ਸ ਹੀ ਸੈਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ ਕਾਫੀ ਔਖਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਵੇਂ ਹੀ ਉੱਥੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਸੈਸ ਅਸੀਂ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ, ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰਵਾਈਵਲ ਲਈ, ਇਸ ਟ੍ਰਿਪ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁਝ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਤਾਂ ਕਿ ਉੱਥੇ ਰਹਿ ਵੀ ਸਕੀਏ। ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਸਕੀਏ। ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਧਰਤੀ ਵਾਂਗ ਨਦੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਦਰੱਖਤਾਂ ਤੋਂ ਫਲ ਤੋੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਖਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ, ਘਰ ਵੀ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਇਹ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇੰਨੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

3.
ਅੱਛਾ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਦੋਸਤੋਂ ਅੱਜ ਜੇਕਰ, ਅਸੀਂ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਐਕਸਪਲੋਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟੇ ਹੋਏ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਕਾਫੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਕੀ, ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਜੀਵਨ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਇਹ ਜਾਣਨ ਲਈ ਮੰਗਲ ਇਕ ਵਧੀਆ ਜ਼ਰੀਆ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਸਬੂਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ, ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਵੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਇਹ ਰਹਿਣ ਲਾਇਕ ਗਰਮ ਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਹਾਇਕ ਸੀ। ਯਾਨੀ ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ ਉਮੀਦ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਰਾਗ ਵੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਕਿਵੇਂ ਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਉੱਥੇ ਵੀ ਧਰਤੀ ਵਾਂਗ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ? ਅਤੇ ਕੀ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਚੰਨ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਰਾਤ ਦੇ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕੇ? ਤਾਂ ਗੱਲ ਐਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਜਾਣ ਕੇ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ, ਆਓ ਮੰਗਲ ਦੇ ਇਸ ਰੋਮਾਂਚਕ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਾਂ। ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਰਸ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਰੋਮਨ ਗੌਡ ਆਫ ਵਾਰ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਹਾਂ ਮਾਰਚ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਮ ਵੀ ਮਾਰਸ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇੰਟਰੈਸਟਿੰਗ ਹੈ ਨਾ? ਮੰਗਲ ਦੀ ਉਮਰ ਲਗਭਗ 4.6 ਬਿਲੀਅਨ ਸਾਲ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ ਬੁੱਧ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਵੇਖ ਕੇ ਅਜੀਬ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਕ ਛੋਟੇ ਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਸ਼ਿਫਟ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਕੀ ਕਰੀਏ, ਜੇ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਦਰ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ, ਅੱਜ ਇਸ ਵੱਡੇ ਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਬੋਰੀ ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਣ ਦੀ ਨੌਬਤ ਹੀ ਨਾ ਆਉਂਦੀ। ਖੈਰ, ਫਿਲਹਾਲ ਤਾਂ ਮੰਗਲ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਦੂਰੀ 228 ਮਿਲੀਅਨ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਔਸਤ ਦੂਰੀ 151.5 ਮਿਲੀਅਨ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 12.6 ਮਿੰਟ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਧਰਤੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨੂੰ 8.3 ਮਿੰਟ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੀ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਦਾ ਭਾਰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 10 ਗੁਣਾ ਘੱਟ ਹੈ। ਅਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਨਾਲ ਭਰਨਾ ਚਾਹੋ ਤਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਛੇ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਿਹਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ, ਅਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਭਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕਰੋ ਤਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੰਗਲ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ 7 ਮਿਲੀਅਨ ਗ੍ਰਹਿ ਚਾਹੀਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਸੁਣ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ ਹੋਵੋਗੇ। ਪਰ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਡਣਾ ਕੁੱਦਣਾ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ ਤਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ ਇਕ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਮਜ਼ਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ, ਤੁਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਉੱਚਾ ਜੰਪ ਕਰ ਸਕੋਗੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਗਲ ਦੀ ਗੁਰੁਤਵਾਕਰਸ਼ਣ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਫੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗੁਰੁਤਵਾਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਸਿਰਫ 38% ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੰਪ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮਜ਼ਾ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵੱਡੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲੋ ਗ੍ਰੈਵਿਟੀ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਡੈਮੇਜ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਕ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ ਐਹੋ ਜਿਹੀ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਪਾਓਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ, ਮੰਗਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਪੂਰੀ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜੇ ਤੁਹਾਡਾ ਭਾਰ 100 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਹੈ ਤਾਂ, ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਇਹ ਭਾਰ ਸਿਰਫ 38 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਹੈ ਨਾਂ, ਆਗਿਆ ਨਾ ਮਜ਼ਾ। ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਲੋ ਗ੍ਰੈਵਿਟੀ। ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣ ਲਓ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦਾ ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਗਲ, ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦਾ ਲਗਭਗ ਅੱਧਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਆਸ 6779 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਜੋ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦਾ ਲਗਭਗ 53% ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਗਲ ਦੀ ਸਤਹ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ 1448 ਮਿਲੀਅਨ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦਾ ਲਗਭਗ 38% ਹੈ। ਜੋ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੁੱਖੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਚਲੋ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਭਾਵੇਂ ਮੰਗਲ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਅੱਧਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਕੋਲ ਚੰਨ ਤਾਂ ਦੋ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਮੰਗਲ ਦੇ ਕੋਲ ਦੋ ਕੁਦਰਤੀ ਸੈਟੇਲਾਈਟਸ ਹਨ, ਫੋਬੋਸ ਅਤੇ ਡੀਮੋਸ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸੈਟੇਲਾਈਟਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚੰਨ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਛੋਟੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵੀ ਅਨਿਯਮਿਤ ਹੈ।

4.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫੋਬੋਸ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਹੈ, ਜੋ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਮੰਗਲ ਵਲ੍ਹ ਝੁਕ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਇੰਟਿਸਟ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਮੰਗਲ ਦੀ ਸਤਹ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਓਹ, ਫਿਰ ਸ਼ਾਇਦ ਮੰਗਲ ਦੇ ਕੋਲ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਚੰਨ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ, ਆਓ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧੀਏ। ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ, ਤਾਂ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨ 24 ਘੰਟੇ ਅਤੇ 37 ਮਿੰਟ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਜੋ 24 ਘੰਟੇ ਘੱਟ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਕਮੀ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ 37 ਮਿੰਟ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਓ ਕਿ ਮੰਗਲ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ 687 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਤੁਹਾਡੇ ਜਨਮਦਿਨ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਤੋਹਫਿਆਂ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਦੋ ਗੁਣਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਜਨਮਦਿਨ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 2 ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੰਗਲ ਦੀ ਕਕ੍ਸ਼ਾ ਦਾ ਅੰਡਾਕਾਰ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਦੋ ਗੁਣਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯੂਂ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਕਕ੍ਸ਼ਾ ਵੀ ਅੰਡਾਕਾਰ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਮੰਗਲ ਦੀ ਕਕ੍ਸ਼ਾ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਅੰਡਾਕਾਰ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਰੈਡ ਪਲੈਨਟ ਯਾਨੀ ਲਾਲ ਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਮੰਗਲ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਹੈ? ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ। ਮੰਗਲ ਦਾ ਰੰਗ ਗਰਮੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਧੂੜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਲਾਲ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਚਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੋਲਚਾਲ ਵਿੱਚ ਰੱਸਟ ਯਾਨੀ ਕਿ ਜੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ ਇੰਨਾ ਲਾਲ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਗੋਲਾਰਧ ਵੀ ਆਇਰਨ ਰੱਸਟ ਨਾਲ ਢਕੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੋਲਾਰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਾਰੰਗੀ, ਲਾਲ ਅਤੇ ਭੂਰਾ ਰੰਗ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਮੰਗਲ ਗਰਮ ਗ੍ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗਰਮੀ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਠੰਢ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ ਇੱਕ ਠੰਡਾ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਹੈ, ਇੱਕ ਠੰਢਾ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਜਿੱਥੇ ਦਾ ਔਸਤ ਤਾਪਮਾਨ ਮਾਈਨਸ 62 ਡਿਗਰੀ ਸੈਲਸਿਅਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੰਗਲ ਦੇ ਇੰਨਾ ਠੰਢਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ? ਆਓ ਪਤਾ ਲਗਾਈਏ। ਮੰਗਲ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ 96% ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, 1.9% ਆਰਗਨ, 1.9% ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਥੋੜੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਕਸਾਈਡ, ਜਲਵਾਸ਼ਪ ਅਤੇ ਮੀਥੇਨ ਹਨ। ਜੇ ਇਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ, ਧਰਤੀ ‘ਤੇ 78% ਨਾਈਟਰੋਜਨ, 21% ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ 1% ਹੋਰ ਗੈਸਾਂ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਗਲ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਗ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸ ਹੈ। ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਤਾਂ ਗਰਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਤਲਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਪਤਲਾ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਇਹ 100 ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਪਤਲਾ ਹੈ, ਜੋ ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਪਾਂਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ ਇੰਨਾ ਠੰਢਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਇਸਦੀ ਦੂਰੀ ਵੀ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਗਰਮ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ, ਇੱਕ ਠੰਢਾ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਬਹੁਤ ਪਤਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਮੰਗਲ ਦੀ ਸਤਹ ‘ਤੇ ਜੋ ਲੋ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਸਤਹ ‘ਤੇ ਲਿਕਵਿਡ ਵਾਟਰ ਨੂੰ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਲਿਕਵਿਡ ਵਾਟਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਬਰਫ਼ੀਲੇ ਅਤੇ ਪਤਲੇ ਬਾਦਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਜੋ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਲਿਕਵਿਡ ਵਾਟਰ ਇੱਥੇ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੀ ਟੋਪੀਆਂ ਯਾਨੀ ਆਇਸ ਕੈਪਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਬਦਲਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਮਿਲਣਾ ਅੱਜ ਭਾਵੇਂ ਔਖਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਬਾਢ ਵੀ ਆਈ ਹੋਵੇਗੀ।

5.
ਇਸਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵੀ ਬਰਫ਼ ਦੀ ਟੋਪੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਦਰਿਆ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਆਸ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵੀ, ਯਾਨੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵੀ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਧਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਜਾਵੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਸਮਝ ਹੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਜਲ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬਚਾ ਹੀ ਲਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡਾ ਅੱਜ ਤਾਂ ਪਿਆਸਾ ਨਾ ਰਹੇ। ਪਰ ਹੁਣ ਵੀ ਸਵਾਲ ਇਹ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਆਸ ਤਾਂ ਬਣ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਕੀ? ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੈ। ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਠੰਢਾ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਕਿੰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਆਕਸੀਜਨ ਲੈਕੇ ਜਾਣੀ ਪਵੇਗੀ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਚੰਗੀ ਖ਼ਬਰ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਦੀ ਕਿਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਾਸਾ ਨੇ ਪਰਸਿਵਰੰਸ ਰੋਵਰ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਤ ਬੇਹਤਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਗੇ। ਪਰ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਬਾਰੇ ਇੰਨਾ ਕੁਝ ਜਾਣ ਪਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਦਿਲਚਸਪ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਵੀ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਬਲਕਿ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਚਮਕਦੇ ਤਾਰੇ ਵਾਂਗ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੂਰਬੀਨ ਨਾਲ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਗੈਲੀਲੀਓ ਗੈਲੀਲੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1610 ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਹਾਂ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਮੰਗਲ ਦੀ ਸਤਹ ਅਤੇ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣ ਪਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ। ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਦੱਸ ਦਿਓ ਕਿ ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਅਕਸ਼ ‘ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ? ਮਾਈਨੱਸ 23.5 ਡਿਗਰੀ? ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਜਵਾਬ। ਸ਼ੁਕਰੀਆ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੰਗਲ ਦਾ ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਐਕਸਿਸ 25.2 ਡਿਗਰੀ ਝੁਕਾ ਹੋਇਆ ਹੈ? ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਐਕਸਿਸ ਦੇ ਝੁਕਾਵ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਧਰਤੀ ਵਾਂਗ ਸੀਜ਼ਨ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਬਸੰਤ, ਗਰਮੀ, ਪਤਝੜ ਅਤੇ ਸਰਦੀ। ਇਹਨਾਂ ਚਾਰਾਂ ਸੀਜ਼ਨਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਉੱਥੇ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਚਲੋ ਇਹ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਉਹ ਮੰਗਲ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਮੰਗਲ ਦਾ ਹਰ ਸੀਜ਼ਨ ਲਗਭਗ ਦੋ ਗੁਣਾ ਲੰਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵੀ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਦੋ ਗੁਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਸੀਜ਼ਨ ਬਸੰਤ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ 194 ਦਿਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਪਤਝੜ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸੀਜ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ 142 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਸੀਜ਼ਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਧਰਤੀ ਵਾਂਗ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਅਤੇ ਘਾਟੀਆਂ ਵੀ ਹਨ। ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਕਰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ, ਜਿਸ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਦਾ ਠਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ, ਉਸ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਪਹਾੜ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਓਲੰਪਸ ਮੋਂਸ, ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਉਚਾਈ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੇਸਟ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਹੈ। ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੇਸਟ ਦੀ ਉਚਾਈ 8.8 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ਯਾਨੀ 29029 ਫੀਟ, ਤਾਂ ਓਲੰਪਸ ਮੋਂਸ ਦੀ ਉਚਾਈ 21.9 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਯਾਨੀ 72000 ਫੀਟ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਉੱਚਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਚਾਈ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹੋ ਤਾਂ, ਗਹਿਰਾਈ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਓ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਪਹਾੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਘਾਟੀ ਵੀ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਵੇਲਸ ਮੈਰਿਨਰਿਸ। ਇਸ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਮ ਮੈਰਨਰ 9 ਮਾਰਸ ਆਰਬਿਟਰ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ 1971-1972 ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਾਟੀ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੰਗਲ ਦੀ ਵੇਲਸ ਮੈਰਿਨਰਿਸ ਘਾਟੀ 4000 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ 7 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗ੍ਰੈਂਡ ਕੈਨਯਨ ਨਾਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ, ਗ੍ਰੈਂਡ ਕੈਨਯਨ ਸਿਰਫ਼ 446 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਅਤੇ 1.6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਗਹਿਰੀ ਹੈ।

6.
ਇਹ ਅੰਤਰ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਦੋਸਤੋ, ਪਰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਧਰਤੀ ਵਰਗੇ ਪਹਾੜ, ਘਾਟੀਆਂ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਹਨ। ਇਹ ਜਾਣਕੇ ਵਧੀਆ ਲੱਗਾ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੰਗਲ ਦੀ ਸਤਹ ‘ਤੇ ਵੱਡੇ ਟੋਏ ਵੀ ਹਨ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਟੋਆ ਹੈਲਸ ਪਲੈਨੀਸ਼ੀਆ ਹੈ, ਜੋ ਲਗਭਗ 2200 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਚੌੜਾ ਅਤੇ 8 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਗਹਿਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਵਾਕਈ ਚੌਕਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ। ਮੰਗਲ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਛੁਪਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਜਾਣਕੇ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਾਂ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਧਰਤੀ ਵਰਗਾ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਮੰਗਲ ਦੇ ਇਸ ਰੋਮਾਂਚਕ ਸਫ਼ਰ ‘ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਾਂ। ਅਤੇ ਜ਼ਰਾ ਠੰਡੀ ਛਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਦਰੱਖਤ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਆਰਾਮ ਕਰੀਏ। ਉਹ !!! ਇਹ ਕੀ? ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਤਾਂ ਦਰੱਖਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਉਠਦਾ ਹੈ ਕਿ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੰਗਲ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਦਰੱਖਤ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਵੀ ਹੋ, ਤਾਂ ਵੀ ਦਰੱਖਤ ਉਗਾਉਣਾ ਇੰਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਹਨ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਦਾ ਮੌਸਮ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਠੰਢਾ ਹੈ। ਹਾਂ, ਪਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕੁਝ ਫਸਲਾਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ, ਕੁਝ ਬਿਹਤਰ ਨਤੀਜੇ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਬਾਂਸ ਦਾ ਦਰੱਖਤ ਹੈ ਨਾ? ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਥ ਦੇਣ ਲਈ ਯਾਨੀ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਬਾਂਸ ਉਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਗਲ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਇਸ ਲਈ ਉਚਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਾਂਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਧਰਤੀ ਵਰਗੇ ਦਰੱਖਤ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ 100 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨਾ ਪਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ 100 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਦਰੱਖਤ ਉਗਾਉਣਾ ਸ਼ਾਇਦ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਏ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਉਹ 100 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ? ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਦਰੱਖਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦਈਏ ਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਵਰਗਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ (ਮੈਗਨੇਟਿਕ ਫੀਲਡ) ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਮੈਗਨੇਟਿਕ ਫੀਲਡ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕਲ ਚਾਰਜ ਦੀ ਐਸੀ ਲੇਅਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਗ੍ਰਹਿ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਹੀ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਚਾਰਜਡ ਪਾਰਟਿਕਲਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੋਲਰ ਵਿੰਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲੇਅਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਓਜ਼ੋਨ ਲੇਅਰ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਹੀ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪਰਾਬੈਗਨੀ ਕਿਰਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡਾ ਬਚਾਅ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਇਸ ਪਰਤ ਵਿੱਚ ਛੇਦ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਸਾਈਡ ਇਫੈਕਟ ਵੀ ਦਿਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਸੋਚੋ, ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਤਾਂ ਐਸੀ ਕੋਈ ਪਰਤ ਅਤੇ ਐਸਾ ਕੋਈ ਮੈਗਨੇਟਿਕ ਫੀਲਡ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਸੋਲਰ ਵਿੰਡ ਤੋਂ ਕੌਣ ਬਚਾਏਗਾ? ਤੁਸੀਂ ਸੋਲਰ ਵਿੰਡ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਦਾ ਕੋਈ ਤਰੀਕਾ ਸੋਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੂਫ਼ਾਨ ਲਈ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇਣਾ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਮੂਮਨ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਚਲਹਲ ਪਹਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਧੂੜ ਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਮਹੀਨੇ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਿਸਰਚ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਰਿਸਰਚ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਖੁਸ਼ ਹੋਵੋਗੇ ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਕਿਵੇਂ ਦਾ ਦਿਸੇਗਾ, ਅਸਮਾਨ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕੀ ਉੱਥੇ ਵੀ ਸਨਸੈੱਟ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਹੋਵੇਗਾ? ਤਾਂ ਚਲੋ ਤੁਹਾਡੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੰਗਲ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ, ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਦੇਖੋਗੇ, ਤਾਂ ਥੋੜਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਸੂਰਜ ਤੁਹਾਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਛੋਟਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾ ਦੇਈਏ ਕਿ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਧਰਤੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉੱਥੇ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੂਰਜ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਕੇਵਲ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗਾ।

7.
ਤੁਹਾਡੀ ਇਸ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹੈਰਾਨੀ ਜੁੜੇ ਤਾਂ, ਕਿਵੇਂ ਰਹੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਜਾਣਕੇ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ, ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਗਾਣਾ ਨਹੀਂ ਗਾ ਸਕੋਗੇ, “ਨੀਲਾ ਆਸਮਾਨ ਸੋ ਗਿਆ,” ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਆਸਮਾਨ ਨੀਲਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਲਾਲ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਦੇ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਅਤੇ ਸੂਰਜਾ ਛਿਪਣ ਸਮੇਂ ਦਾ ਰੰਗ ਨੀਲਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਬੜਾ ਹੀ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ ਸਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਨਾ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਗ੍ਰਹਿ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਦਲਾਅ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋਣੇ ਹੀ ਹਨ। ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਕਾਰਨ ਤੁਸੀਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਜਾਣਦੇ ਵੀ ਹੋ। ਇਹ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਮੰਗਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਲਾਲ ਧੂੜ। ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਇਹ ਧੂੜ ਸਾਰੇ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਇੱਕਸਾਰ ਬਲਾਕ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਗਲ ਦੀ ਧੂੜ ਦਾ ਰੰਗ ਲਾਲ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਧੂੜ ਨੀਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਅਬਜ਼ਾਰਬ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਖੇਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਸਮਾਨ ਨੀਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿਸ ਸਕਦਾ, ਬਲਕਿ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਧੂੜ ਸੂਰਜ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਨੀਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੀ ਵਿਖੇਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿਰਫ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਅਤੇ ਸੂਰਜਾ ਛਿਪਣ ਸਮੇਂ ਨੀਲੇ ਦਿਸਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਾਕੀ ਆਸਮਾਨ ਪੀਲੇ ਤੋਂ ਨਾਰੰਗੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਇਹ ਧੂੜ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਦੇਂਦੀ ਹੈ, ਦੇਖਕੇ ਤਾਂ ਇਹੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ, ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਹੈ। ਇਸੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਹੀ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਲਾਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਉਪਮਾ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਇਹ ਲਾਲ ਧੂੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਮੰਗਲ ਦੇ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਰੰਗ ਦੇਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹ ਆਸਮਾਨ ਲਗਭਗ ਕਾਲਾ ਦਿਸਦਾ। ਚਲੋ, ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੰਗਾਂ ਭਰੇ ਆਸਮਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਅਤੇ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਗੁਣਗੁਣਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਚੰਗਾ ਗਾਣਾ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਤਦ ਤੱਕ ਇਸ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਮਿਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਿਸ਼ਨ ਭੇਜੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਹ ਇਕਲੌਤਾ ਅਜਿਹਾ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰੋਵਰ ਭੇਜੇ ਗਏ ਹਨ, ਜੋ ਮੰਗਲ ਦੀ ਸਤਹ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਮਾਪ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਸਾ ਨੇ ਪੰਜ ਰੋਬੋਟਿਕ ਵਾਹਨ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਭੇਜੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਵਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰੋਵਰ ਹਨ ਸੌਜੋਰਨਰ, ਸਪੀਰਿਟ, ਅਪਰਚੁਨਿਟੀ, ਕਿਊਰੀਓਸਿਟੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ। ਮਾਰਸ 2020 ਪ੍ਰੀਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਰੋਵਰ ਮਿਸ਼ਨ ਨਾਸਾ ਦੇ ਮਾਰਸ ਐਕਸਪਲੋਰੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਦਾ ਇਹ ਸਫ਼ਰ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਹੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਤਦ ਤੋਂ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਮਿਸ਼ਨ ਭੇਜਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਯੂਐਸ, ਰਸ਼ੀਆ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਸਪੇਸ ਏਜੰਸੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਸਾਲ 2013 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਸਰੋ ਨੇ ਮੰਗਲਯਾਨ, ਯਾਨੀ ਮਾਰਸ ਆਰਬਿਟਰ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਇੰਟਰਪਲੇਨਟਰੀ ਮਿਸ਼ਨ ਸਫਲ ਰਹਿਆ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਪ੍ਰਯਾਸ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲ ਦੀ ਕਕ੍ਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸਰੋ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਚੌਥੀ ਐਸੀ ਸਪੇਸ ਏਜੰਸੀ ਬਣ ਗਈ, ਜੋ ਮੰਗਲ ਦੀ ਕਕ੍ਸ਼ਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੋਸਕੋਸਮੋਸ, ਨਾਸਾ ਅਤੇ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਸਪੇਸ ਏਜੰਸੀਆਂ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਪਾਈਆਂ ਸਨ। ਅਤੇ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਉਪਲਬਧੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਇਸਰੋ ਮੰਗਲਯਾਨ 2 ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਜੁਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਾਂ, ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਿਰਫ ਦੋ ਦੇਸ਼, ਯਾਨੀ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਹੀ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਪੇਸਕ੍ਰਾਫਟ ਉਤਾਰਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕੇ ਹਨ। ਪਰ, ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਉਤਰਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਚੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਰਹੇਗਾ? ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਸਪੇਸਐਕਸ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਅਚੀਵਮੈਂਟ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਜੁਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਐਲਾਨ ਮਸਕ ਦੀ ਇਹ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਸਟਾਰਸ਼ਿਪ, ਮੋਸਟ ਪਾਵਰਫੁਲ ਲਾਂਚ ਵਾਹਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 100 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਰੀਯੂਜ਼ੇਬਲ ਰਾਕੇਟਸ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਜਿਹੇ ਰਾਕੇਟਸ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਾਰਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਖ਼ਰਚ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਪੰਜ ਗੁਣਾ ਤੱਕ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

8.
ਅਤੇ ਸਪੇਸ ਵਿੱਚ ਕਚਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਾਕਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੂਰ ਦੀ ਸੋਚ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਐਲਨ ਮਸਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਨੂੰ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੋਪੇਲੈਂਟ, ਯਾਨੀ ਫਿਊਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਸਪੇਸਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਵਾਪਸ ਵੀ ਤਾਂ ਭੇਜਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਸ ਲਈ ਫਿਊਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਤੇ ਜੋ ਲੋਕ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਜਾਣਗੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੀ ਐਲਨ ਮਸਕ ਨੇ ਲੱਭ ਲਈ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਪਾਣੀ ਵੀ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਕੇ, ਯਾਨੀ CO2 ਅਤੇ H2O ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ O2 ਅਤੇ ਮਿਥੇਨ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਥੇਨ ਫਿਊਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆ ਜਾਏਗੀ। ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਗਲ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਲਈ ਸਾਡੀ ਗੱਡੀ ਦੇ ਫਿਊਲ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਚਲੋ, ਮੰਗਲ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਸੱਲੀ ਤਾਂ ਹੋ ਗਈ ਕਿ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਜਾਵੇ ਤਾਂ, ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇਗਾ। ਪਰ, ਕੀ ਇਹ ਸਵਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਮਿਸ਼ਨ ਭੇਜੇ ਜਾਣ ਦਾ ਕੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਜਾਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਮਾਰਸ ਮਿਸ਼ਨ ਭੇਜੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਤਾਂ ਦੇਖੋ, ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਮੰਗਲ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੋਨੋ ਹੀ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕ੍ਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ, ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਗਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣ ਲਵੋ ਕਿ ਲਗਭਗ ਹਰ 26 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੰਗਲ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਇੱਕ ਸੀਧੀ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਆਪੋਜੀਸ਼ਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੋਨੋ ਧਰਤੀ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਵਿਰੁੱਧ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੰਗਲ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਦੋਨੋ ਪੜੋਸੀ ਗ੍ਰਹਿ ਕਾਫ਼ੀ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪੀਰੀਅਡ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਰਸ ਮਿਸ਼ਨ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮਿਸ਼ਨ ਭੇਜਣ ਨਾਲ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚਾ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝ ਗਏ ਹੋ ਕਿ ਆਪੋਜੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਾਰਸ ਮਿਸ਼ਨ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਆਪੋਜੀਸ਼ਨ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਆਖਰੀ ਵਾਰ 8 ਦਸੰਬਰ 2022 ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਤੇ ਹੁਣ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ 16 ਜਨਵਰੀ 2025 ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਲਾਲ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਗਲ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਲਗਭਗ 60 ਮਿਲੀਅਨ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਪੋਜੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਚਮਕਦਾ ਹੋਇਆ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੰਗਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਮਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਦੂਰਬੀਨ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੋਗੇ। ਪਰ, ਮੰਗਲ ਦੇ ਇਸ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਜਾਣਨਾ ਅਜੇ ਵੀ ਬਾਕੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਿੱਥੇ ਹੋਰ ਜਾ ਕੇ ਵਸਣਾ ਹੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਚੰਦਰਮਾ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਚੁਣਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਝ ਜਾਣ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ?

9. 
   ਅਤੇ ਉਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨੇੜੇ ਵੀ ਹੈ। ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 3 ਦਿਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ, ਜਦਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸੱਤ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਖਰਚਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦਕਿ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਰਚਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਜਵਾਬ, ਵੈਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਰਕਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੰਗਲ ਦੇ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਵੱਧ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਗਭਗ 300 ਡਿਗਰੀ ਸੈਲਸੀਅਸ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਕਿ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠੰਡੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਰੋਧੀ ਤਾਪਮਾਨ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਨੂੰ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਫਿਲਹਾਲ ਸਾਡੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪਤਲਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਹੈ, ਪਰ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰਾਂਗੇ? ਮੰਗਲ ਦੀ ਗੁਰੁਤਵਾਕਰਸ਼ਣ ਸ਼ਕਤੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੈ, ਪਰ ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਗੁਰੁਤਵਾਕਰਸ਼ਣ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਦੇ ਕੋਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੈ, ਪਰ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਕੋਲ ਜੋ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਪਾਣੀ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਦੇ ਧਰੁਵਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਵਸਣਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਚੰਦਰਮਾ ਧਰਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਮੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਮੰਗਲ ਤਾਂ ਇੱਕ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਆਪਣੀ ਭੂਗੋਲ ਹੈ। ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਕਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੀ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਲਈ ਚੰਦਰਮਾ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਵਿਕਲਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜਾਂ ਲਈ, ਮੰਗਲ ਦੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਗੁਰੁਤਵਾਕਰਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪਾਣੀ। ਹੁਣ ਇੱਕ ਆਖਰੀ ਸਵਾਲ ਜਿਸਦਾ ਜਵਾਬ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖੁਦ ਲੱਭਣਾ ਹੈ, ਕਿ ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਸਾਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਹਵਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਪੈਰ ਜਮਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸਦਾ ਗੁਰੁਤਵਾਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਕਦਮ ਚੱਲਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਖੁਲਾ ਆਸਮਾਨ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੇੜ ਪੌਦੇ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਮੰਗਲ ‘ਤੇ ਕਾਲੋਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ? ਕੀ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ? ਤਾਂ ਜੋ ਕਈ ਹੋਰ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਖੁਲੇ ਆਸਮਾਨ ਹੇਠਾਂ ਲੇਟ ਕੇ ਤਾਰੇ ਗਿਣ ਸਕੀਏ, ਦਰਖਤਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਾਮ ਕਰ ਸਕੀਏ ਅਤੇ ਖੁਲਕੇ ਸਾਹ ਲੈ ਸਕੀਏ। ਸੋਚੋ ਜਰੂਰ। ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇਸ ਵੀਡੀਓ ਰਾਹੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੰਗਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਇਕ ਕਰੋ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਭੁੱਲੋ। ਕਮੈਂਟ ਕਰਕੇ ਜਰੂਰ ਦੱਸਣਾ ਕਿ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀਡੀਓ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਲੱਗੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਚੈਨਲ ਨੂੰ ਸਬਸਕ੍ਰਾਈਬ ਕਰਕੇ, ਬੈਲ ਆਈਕਨ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿਓ। ਤਾਂ ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਅਮੇਜ਼ਿੰਗ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਗੁਆ ਸਕੋ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ, ਅਜੇ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ। ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਨਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਤਦ ਤੱਕ ਲਈ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ।

1. मंगल ग्रह: अनंत रहस्यों का खज़ाना
2. मंगल ग्रह पर संपूर्ण मार्गदर्शिका: विज्ञान, खोज और रहस्य
3. मंगल ग्रह का सम्पूर्ण ज्ञान: इतिहास, वर्तमान और भविष्य
4. मंगल ग्रह: लाल ग्रह की समग्र जानकारी
5. मंगल ग्रह का महासागर: अन्वेषण, शोध और भविष्य की संभावनाएँ
6. मंगल ग्रह: खगोलशास्त्रियों की दृष्टि से
7. मंगल ग्रह पर वैज्ञानिक अनुसंधान और रोमांचक तथ्य

1.
नमस्कार दोस्तों, बताइए क्या हालचाल हैं। वैसे आपकी प्लानिंग का क्या हुआ दूसरे ग्रह पर जाकर बसने की जो है। क्या आपने भी अपना टिकट बुक करा लिया है, मंगल पर जाने का। अगर हां तो आप वाकई में दूर की सोचने वालों में से हैं। लेकिन अगर आप अभी तक इस बारे में सोच ही नहीं पाए हैं तो जरा अपनी सोच को थोड़ी स्पीड दीजिए, क्योंकि इलन मस्क तो साल 2026 तक, मंगल पर कॉलोनी बसाने का प्लान बना रहे हैं। इसका मतलब जानते हैं आप? इसका मतलब यह हुआ, कि बहुत जल्द हम इंसान पृथ्वी के अलावा किसी और ग्रह पर भी जाकर रह सकेंगे। हां वैसे सोचकर खुशी तो बहुत होती है। लेकिन उतना ही अजीब भी लगता है ना, क्योंकि पृथ्वी को छोड़कर कहीं और रहने का ख्याल कभी आया ही नहीं। ऐसे में इसे छोड़ना थोड़ा मुश्किल भी रहेगा। इतना गहरा साथ जो रहा है। खैर फिलहाल आगे की तरफ देखते हैं, और उन सवालों के बारे में जानते हैं, जो पृथ्वी को छोड़कर मंगल पर बसने की खबर सुनने के बाद, आपके मन में उथल-पुथल मचा रहे हैं। जैसे कि यह सवाल हमें पृथ्वी को छोड़कर जाना ही क्यों पड़ेगा? हमारे सोलर सिस्टम में इतने सारे ग्रह है, तो हमने मंगल को ही क्यों चुना? क्या मंगल पृथ्वी जैसा ही ग्रह है ? क्या वहां भविष्य में जीवन की संभावनाएं हैं ?, या पहले कभी वहां जीवन रहा है?, क्या मंगल ग्रह वर्तमान में भी जीवन के संकेत दर्शाता है? और अगर हमें पृथ्वी से दूर कहीं और ही रहना ही है तो हम चांद पर क्यों नहीं चले जाते? आपके मन के ऐसे ढेर सारे सवालों के जवाब, यहीं इस वीडियो में आपका इंतजार कर रहे हैं। इसलिए आप तैयार हो जाइए, ऐसे सफर के लिए जिसमें उड़ान बहुत दूर की है, और रोमांच से भरी भी है। क्योंकि यह सफर है मंगल ग्रह का, जहां नासा साल 2037 तक अपने एस्ट्रोनॉट भेजने की तैयारी में जुटा हुआ है। ताकि जल्द से जल्द मंगल पर जीवन की संभावनाओं को निश्चित किया जा सके। और मानव जीवन को वहां नई शुरुआत दी जा सके। और उसी मंगल पर इलन मस्क साल 2026 तक, यानी नासा से भी पहले इंसानी बस्ती बसाने का पक्का इरादा बना चुके हैं। लेकिन उस मंगल तक पहुंचने की और इंसानों को बसाने की इस जल्दबाजी का क्या कोई खास कारण है ?, हां, बिल्कुल है। जिस तरह से पृथ्वी पर संसाधन तेजी से खत्म हो रहे हैं, और प्रकृति का असंतुलन बढ़ रहा है। यहां कभी भी तबाही हो सकती है। बर्फ पिघल सकती है। भूकंप आ सकते हैं। और महामारियां भयानक रूप ले सकतीं हैं। स्टीफेन हॉकिन ने भी कहा था, हमें पृथ्वी छोड़ कर जाना ही होगा। क्यूंकि यहाँ कभी भी विनाश हो सकता है। और फिर एलोन मस्क का कहना है की जिस तरह आज से लगभग ६५ मिलियन सालों पहले, एक एस्ट्रोइड के टकराने से डायनासोरों का अस्तित्व पृथ्वी से पूरी तरह मिट गया था, उसी तरह ऐसी घटनाएं , भविष्य में कभी भी घट सकती है, इसलिए हमें अपने लिए कोई और ठिकाना ढूंढ ही लेना चाहिए। और हम इंसानों को मल्टी प्लेनेटरी, यानी बहुत से ग्रहों पर रहने वाला जीव बनना चाहिए। इसलिए उनकी कंपनी स्पेस एकस, बहुत तेजी से मंगल को टेरा फॉर्म करने की प्लानिंग में लगी हुई है। यानी मंगल को पृथ्वी जैसा ग्रह बनाने की तैयारियां की जा रही है। ताकि वहां पर इंसानी जीवन संभव हो सके। चलो अच्छा ही है, किसी नई जगह पर जाने का एक्साइटमेंट इतना ज्यादा होता है तो, यह हमारे लिए एकदम अलग और नई दुनिया होगी। बल्कि एक पूरी तरह से नया ग्रह। अब यह सब सोचकर उम्मीद भी बनती है कि यह ग्रह बिल्कुल अपने नाम जैसा ही होगा। यानी हम सबका मंगल ही मंगल करेगा। पर क्या आपको ऐसा नहीं लगता कि, हमारे लिए यह एक मुश्किल फैसला होने वाला है। क्योंकि आज तक तो यही पढ़ते और सुनते आए थे कि हम पृथ्वी पर रहते हैं, आसमान नीला होता है, एक दिन 24 घंटे का होता है, और एक साल में 365 दिन होते हैं। लेकिन अब जब मंगल पर बस्ती बस जाएगी तो यह सब कुछ तो बदल ही जाएगा है ना। लेकिन मंगल को ही चुनने की कोई खास वजह। इसका जवाब जानने के लिए आपको सफर पर हमारे साथ आगे बढ़ते रहना होगा। इसलिए आइए, लेकिन जरा संभलकर, क्योंकि यह मंगल का सफर है।

2.
आप यह तो जानते ही हैं कि, हमारे सोलर सिस्टम में आठ ग्रह हैं जो आंतरिक और बाहरी ग्रहों में बटे हुए हैं, आंतरिक ग्रह सूर्य के नजदीक हैं, और बाहरी ग्रह सूर्य से बहुत दूरी पर स्थित है। आंतरिक ग्रहों में चार ग्रह आते हैं। बुध यानी मरकरी, शुक्र यानी वीनस, पृथ्वी यानी अर्थ, और मंगल यानी मार्स। यह चारों ग्रह टेरेस्टियल है। यानी इनके पास धरातल है, और बाहरी ग्रहों में भी चार ग्रह हैं, बृहस्पति यानी जुपिटर, शनि यानी सैटर्न, अरुण यानी यूरेनस, और वरुण यानी नेप्चून, ये चारों गैसियस प्लेनेट हैं। यानी कि गैस से बने हैं। और इनके पास धरातल यानी कि सरफेस नहीं है। अब इनमें से केवल मंगल ग्रह को चुनने का कारण रहा, इस पर जीवन की संभावनाएं मिलना। जबकि बाकी ग्रहों पर ऐसे कोई संकेत नहीं मिलते हैं। बुध ग्रह तो सूर्य के सबसे नजदीक का ग्रह है तो समझ लीजिए कि सूर्य की गर्मी से वह कितना आग बबूला हुआ रहता होगा। इस ग्रह पर दिन का टेंपरेचर 430 डिग्री से तक चला जाता है। तो रात को – 180 डिग्री सेल्सियस तक। अब इस टेंपरेचर का हम अंदाजा भी नहीं लगा सकते। तो वहां रहने की कैसे सोच सकते हैं ? अब बात करें शुक्र ग्रह की, तो शुक्र मनाइए कि फिलहाल तो हम इस ग्रह पर रहने नहीं जा रहे। क्योंकि यहां तो सल्फ्यूरिक एसिड की बारिश ही होती रहती है। यहां पानी भी नहीं है ऊपर से इसका टेंपरेचर इतना हाई रहता है कि, सबसे गर्म ग्रह यही है। और इसका एयर प्रेशर भी तो पृथ्वी से 90 गुना ज्यादा है। ना बाबा ना, यहां तो नहीं रहा जा सकता। और बृहस्पति तो बना ही गैसों से है, यानी इस पर लैंड करना ऐसा होगा जैसे, आप किसी बादल पर लैंड कर रहे हैं। अब बादल पर तो नहीं रहा जा सकता है ना। इसी तरह शनि, अरुण और वरुण भी सूर्य से बहुत ज्यादा दूरी पर हैं। और गैसों से बने हुए हैं, यानी फिलहाल वहां जाने का भी कोई प्लान नहीं है। अब बात करें पृथ्वी की, तो उस पर तो हम ऑलरेडी ही रहते हैं, और मंगल जो कि सूर्य के नजदीकी ग्रहों में चौथे नंबर पर आता है, वह पृथ्वी के काफी नजदीक है। और उसके पास पृथ्वी की तरह अपना धरातल भी है, यानी कि सरफेस भी है। यह ग्रह सूरज से बहुत ज्यादा दूरी पर भी नहीं है यानी बाकी ग्रहों की तुलना में, ना तो बहुत ज्यादा गर्म है, और ना ही बहुत ज्यादा ठंडा, यानी मंगल ही वह ग्रह है, जिस पर इंसानों का जीना संभव हो सकता है। लेकिन, क्या यह वाकई में इतना आसान है, मंगल से आपकी उम्मीदें ज्यादा बढ़े, और आप जल्द से जल्द वहां, पृथ्वी जैसा सामान्य जीवन जीने की कल्पना करने लगे। उससे पहले आपको बता दें कि, इस ग्रह पर जीवन इतना भी आसान नहीं होगा। इतनी जल्दी यह दूसरी पृथ्वी नहीं बन सकता। और अगर आज कोई इस ग्रह पर कदम रखना चाहे तो यहां मौजूद रेडिएशन उसकी जान ले सकती है। यहां का लो टेंपरेचर, ऑक्सीजन की कमी, लो एटमॉस्फेरिक प्रेशर, सब मिलकर के उसका का स्वागत नहीं करेंगे, बल्कि उसकी जान खतरे में डाल देंगे। इसलिए अगर फिलहाल आप सपने में भी मंगल पर जाएं, तो अपने साथ पूरा बंदोबस्त करके ही जाएं। अब यह सुनकर शायद हैरानी हुई हो, लेकिन अभी आप मंगल पर जाकर खड़े नहीं हो सकते। क्योंकि यह ग्रह अभी इंसानों रहने लायक बिल्कुल भी नहीं है। यहां तो बस रोवर्स ही सैर कर रहे हैं। मंगल पर जाना काफी कठिन है। और इंसानों को वहां पहुंचाना और भी ज्यादा मुश्किल है। क्योंकि कि भले ही वहां तक पहुंचने का प्रोसेस हम पूरा कर लें, लेकिन हमें अपने सर्वाइवल के लिए, इस ट्रिप में सब कुछ साथ में पैक करके ले जाना होगा। ताकि वहां रहा भी जा सके। और वापस लौटा भी जा सके। क्योंकि वहां पर पृथ्वी की तरह नदी का पानी नहीं पिया जा सकता। पेड़ से फल तोड़कर नहीं खाए जा सकते। और अपनी गाड़ी में बैठकर बड़ी आसानी से, घर भी नहीं लौटा जा सकता। तो सवाल यह आता है कि फिर मंगल पर जाने की इतनी तैयारियां क्यों हो रही हैं।

3.
अच्छा सवाल है। तो दोस्तों आज अगर हम मंगल ग्रह को, एक्सप्लोर करने में जुटे हुए हैं। तो इसका सबसे बड़ा रीजन है कि, पृथ्वी के बाद यही ऐसा ग्रह है, जहां पर जीवन की संभावनाएं नजर आ रही हैं। और पृथ्वी के अलावा ब्रह्मांड में क्या, कहीं और भी जीवन संभव है, यह जानने के लिए मंगल एक अच्छा जरिया नजर आ रहा है। और एविडेंस बताते हैं कि, इस ग्रह पर पहले कभी बहुत सारा पानी भी था। और यह रहने लायक गर्म ग्रह भी था। और इसका एटमॉस्फेयर भी लाइफ को सपोर्ट करता था। यानी यह ग्रह उम्मीद भी देता है। और जीवन की सुराग भी। लेकिन अभी मंगल ग्रह कैसा है? क्या वहां भी पृथ्वी जैसा ही दिन होगा ? और क्या उसके पास भी ऐसा चंद्रमा है जिसे रात के आसमान में देखने का आनंद उठाया जा सकता है ? तो बात ऐसी है कि, यह तो मंगल को करीब से जानकर ही पता चलेगा। इसलिए, आइए मंगल के इस रोमांचक सफर में आगे बढ़ते हैं। मंगल ग्रह, जिसे मार्स भी कहा जाता है, उसे नाम रोमन गॉड ऑफ वॉर से मिला है। और हां मार्च के महीने को यह नाम भी मार्स से ही मिला है। इंटरेस्टिंग ना। मंगल की उम्र करीबन 4.6 बिलियन इयर्स है। और यह ग्रह बुध के बाद, सोलर सिस्टम का दूसरा सबसे छोटा ग्रह है। वसे सोचकर अजीब तो लगता है कि हम एक छोटे से ग्रह पर शिफ्ट होने वाले हैं। लेकिन क्या करें हमने पृथ्वी की अच्छी तरह कद्र की होती तो, आज इस बड़े से अपने से ग्रह से बोरिया बिस्तर समेटने की नौबत ही ना आती। खैर, फिलहाल तो मंगल की ही बात करते हैं। सूर्य से इसकी दूरी 228 मिलियन किलोमीटर है। जबकि पृथ्वी की सूर्य से औसत दूरी 151.5 मिलियन किलोमीटर है। ऐसे में सूर्य का प्रकाश इस ग्रह तक पहुंचने में लगभग, 12.6 मिनट का समय लग जाता है। जबकि पृथ्वी तक पहुंचने में सूर्य के प्रकाश को 8.3 मिनट का समय ही लगता है। मंगल का द्रव्यमान पृथ्वी से लगभग 10 गुना कम है। और अगर आप पृथ्वी के आयतन को मंगल ग्रह से भरना चाहे तो, इसके लिए आपको छह से भी ज्यादा मंगल ग्रहों की जरूरत पड़ जाएगी, और अगर आप मंगल ग्रह से सूर्य के आयतन को भरने का इरादा करें तो, तो इसके लिए आपको मंगल के आकार के ७ मिलियन ग्रह चाहिए होंगे। सुनकर आप दंग रह गए होंगे। लेकिन अगर आपको उछल कूद करना बहुत पसंद आता है तो, इसके लिए आप केवल एक मंगल ग्रह पर भी भरपूर मजा ले सकते हैं। क्योंकि मंगल ग्रह पर, आप पृथ्वी की तुलना में तीन गुना ज्यादा ऊंचा जंप कर सकेंगे।क्योंकि मंगल की गुरुत्वाकर्षण शक्ति काफी कमजोर है, जो पृथ्वी के गुरुत्वाकर्षण का केवल 38% ही है। इससे जम्प करने में तो मजा आ सकता है। लेकिन इससे होने वाली परेशानी भी काफी बड़ी हो सकती है। क्योंकि यह लो ग्रेविटी हड्डियों को डैमेज भी कर सकती है। लेकिन एक खुशखबरी ऐसी भी है, जिसे सुनकर आप खुशी से उछले बिना नहीं रह पाएंगे , क्योंकि अगर आप अपने वजन को कम देखना चाहते हैं तो, मंगल इसमें आपकी पूरी मदद करेगा। क्योंकि पृथ्वी पर अगर आपका वजन 100 किग्रा है तो, मंगल पर यह वजन केवल 38 किलोग्राम ही रह जाएगा। रे आया ना मजा। और इसका रीजन तो वही है लो ग्रेविटी। लेकिन यह भी जान लीजिए कि, पृथ्वी का यह पड़ोसी ग्रह मंगल, आकार में पृथ्वी का लगभग आधा है, और इसका व्यास 6779 किमी है। जो पृथ्वी का लगभग 53% है। इसी तरह मंगल की सतह का क्षेत्रफल 1448 मिलियन वर्ग किलोमीटर है, जो पृथ्वी का लगभग 38% है। जो काफी कम लगता है। लेकिन वास्तव में यह पृथ्वी की पूरी शुष्क भूमि के बराबर है। हम चलिए कोई बात नहीं। भले ही मंगल पृथ्वी से आधा है, लेकिन इसके पास चांद तो दो हैं। यानी मंगल के पास दो नेचुरल सेटेलाइट्स हैं। फोबोस और डिमोल। ये दोनों सेटेलाइट्स पृथ्वी के चंद्रमा से काफी छोटे हैं। और इनके आकार भी अनियमित है।

4.
इन्हें इनमें से फोबोस काफी बड़ा है। जो धीरे-धीरे मंगल की तरफ झुक रहा है, और साइंटिस्ट का मानना है कि, एक दिन वह मंगल की सतह पर आकर नष्ट हो जाएगा। ओह, फिर शायद मंगल के पास भी एक ही चांद रह जाएगा। लेकिन ऐसा होने में शायद काफी समय लगेगा। इसलिए आइए हम इस सफर में आगे बढ़ते हैं। और अब चंद्रमा के बाद, अगर दिन रात की बात करें तो मंगल पर एक दिन 24 घंटे और, 37 मिनट का होता है। यानी आपको एक दिन में जो 24 घंटे कम लगते हैं। उस कमी को आप 37 मिनट बढ़ा सकते हैं। लेकिन इसके लिए आपको मंगल पर जाना होगा। पर हां, इसके लिए भी तैयार हो जाइए, कि मंगल का एक साल 687 दिनों का होता है। यानी आपकी बर्थडे पार्टी और गिफ्ट्स के लिए आपको पृथ्वी की तुलना में लगभग दो गुना इंतजार करना पड़ेगा। क्योंकि आपका बर्थडे आने में तो लगभग 2 साल लग जाएंगे। इसका कारण मंगल की कक्षा का अंडाकार होना है। जिसमें सूर्य की परिक्रमा करने में मंगल को पृथ्वी से लगभग दो गुना समय लग जाता है। यूं तो पृथ्वी की कक्षा भी अंडाकार ही है लेकिन, वह मंगल की कक्षा से कम अंडाकार है। वैसे शायद आप जानते हो कि मंगल को रेड प्लेनेट यानी लाल ग्रह भी कहते हैं। तो क्या मंगल बहुत गर्म है। बिल्कुल भी नहीं मंगल का रंग गर्मी की वजह से नहीं बल्कि, यहां मौजूद धूल की वजह से लाल है। क्योंकि यहां की मिट्टी और चट्टानों में आयरन ऑक्साइड, काफी ज्यादा मात्रा में मौजूद है। जिसे हम बोलचाल में रस्ट यानी कि जंग कहा करते हैं। इसी की वजह से यह ग्रह इतना लाल है। मंगल ग्रह के दोनों गोलार्ध भी आयरन रस्ट से ढके हुए हैं। जो इन गोलार्ध को नारंगी लाल और भूरा रंग देती है। इसका मतलब मंगल गर्म ग्रह नहीं है। और आपको गर्मी की फिक्र करने की बिल्कुल भी जरूरत नहीं है। हां, आप चाहो तो ठंड की फिक्र कर सकते हो। क्योंकि यह ग्रह एक कोल्ड डेजर्ट है। एक ठंडा रेगिस्तान जहां का एवरेज टेंपरेचर, माइनस 62 डिग्री सेल्सियस रहता है। लेकिन मंगल के इतना ठंडा होने का कारण क्या है। आइए पता लगाते हैं। मंगल के वातावरण में 96% कार्बन डाइऑक्साइड, 1.9% ऑर्गन, 1.9% नाइट्रोजन और बहुत थोड़ी सी मात्रा ऑक्सीजन, कार्बन मोनोऑक्साइड, जलवाष्प और मीथेन की है। और अगर इसकी तुलना पृथ्वी के वातावरण से करें तो, पृथ्वी पर तो 78% नाइट्रोजन, 21% ऑक्सीजन और 1% बाकी गैसे हैं। यानी इन दोनों ग्रहों के वातावरण में तो काफी ज्यादा अंतर है। और क्योंकि मंगल के वातावरण में कार्बन डाइऑक्साइड गैस की मात्रा बहुत ज्यादा है। जो कि एक ग्रीन हाउस गैस है। और गर्मी को वातावरण में रोककर उसे गर्म करने में मदद करती है। तो ऐसे में मंगल को तो गर्म होना चाहिए था। लेकिन इसका वातावरण पृथ्वी की तुलना में बहुत ही पतला है। इतना पतला कि पृथ्वी के वातावरण की तुलना में यह 100 गुना ज्यादा पतला है। जो गर्मी को अपने अंदर रोक नहीं पाता। इसलिए यह ग्रह इतना ठंडा है। और सूरज से इसकी दूरी भी तो पृथ्वी की तुलना में ज्यादा ही है। इसलिए यह गर्म दिखने वाला मंगल ग्रह एक ठंडा रेगिस्तान है। और इस ग्रह के बहुत पतले वातावरण की वजह से मंगल की सतह पर जो लो प्रेशर बनता है। वह इस ग्रह की सतह पर लिक्विड वाटर को मौजूद नहीं रहने देता। इसलिए यहां लिक्विड वाटर के बहुत ही कम निशान देखने को मिलते हैं। इस ग्रह पर पानी केवल बर्फीली और पतले बादलों के रूप में रह गया है। और जो थोड़ा बहुत लिक्विड वाटर यहां मिला है। वह भी इस ग्रह के ध्रुवों पर बर्फ की टोपियो यानी आइस कैप्स के रूप में मौजूद हैं। बदलते समय के साथ मंगल पर पानी मिलना आज भले ही कठिन लग रहा हो, लेकिन पहले कभी मंगल पर बाढ़ भी आई होगी।

5. x
   इसके निशान मिले हैं। और मंगल के दक्षिणी ध्रुवी बर्फ की टोपी के नीचे एक नदी के एविडेंस भी मिले हैं। और तभी से हमारे भविष्य के लिए मंगल पर पानी की उम्मीद काफी बढ़ी है। और हमारे जीवन की भी यानी पहले कभी मंगल पर पानी रहा होगा। और आगे भी मंगल पर पानी की संभावनाएं बढ़ाई जा सकती है। लेकिन इसमें शायद बहुत समय लग जाए। ऐसे में हमें इतना तो समझ ही लेना चाहिए कि, हम पृथ्वी के जल को तो बचा ही ले ताकि हमारा आज तो प्यासा ना रहे पर, अब भी सवाल यह आता है कि मंगल पर पानी की आस तो बन गई है, लेकिन ऑक्सीजन का क्या तो मंगल पर ऑक्सीजन की मात्रा तो बहुत ही कम है। और वहां बहुत ज्यादा ठंडा कार्बन डाइऑक्साइड से भरा वातावरण भी है। ऐसे में मंगल के एटमॉस्फेयर में सांस लेना कितना मुश्किल होगा। इसका तो शायद हम अंदाजा नहीं लगा सकते, लेकिन यह बता सकते हैं कि, ऐसे वातावरण में सांस लेने के लिए अपनी खुद की ऑक्सीजन लेकर साथ चलना होगा। वैसे हमारे लिए अच्छी खबर और उम्मीद की किरण यह है कि, नासा ने पर्स विरेंस रोवर के जरिए मंगल पर ऑक्सीजन प्रोड्यूस करने की शुरुआत कर दी है। इस इसका मतलब भविष्य में हालात बेहतर जरूर होंगे। लेकिन अगर आपको ऐसा लगता है कि, आज हम अचानक ही मंगल ग्रह के बारे में इतना कुछ जान पा रहे हैं, जो दिलचस्प भी है। और नया भी तो आपको यह पता होना जरूरी है कि, मंगल ग्रह को हम आज से नहीं जानने लगे हैं बल्कि, बहुत पहले से इस ग्रह को आसमान में चमकते तारे की तरह देखा जा रहा है। और सबसे पहले टेलिस्कोप से मंगल को देखने वाले पहले व्यक्ति गैलीलियो गैलीली थे। जिन्होंने 1610 में इसला ग्रह को पहली बार देखा था। हां यह जरूर है कि, आज हम मंगल की सतह और इस ग्रह पर मौजूद जीवन की संभावनाओं के बारे में ज्यादा से ज्यादा जान पा रहे हैं। इसके लिए धन्यवाद हमारे साइंटिस्ट को और साइंस को, ऐसे थैंक्स तो आपको भी कहा जा सकता है। अगर आप यह बता दें कि पृथ्वी अपने अक्ष पर कितना झुकी हुई है 23.5 डिग्री। बिल्कुल सही, जवाब शुक्रिया, और क्या आप जानते हैं कि मंगल का रोटेशन एक्सेस 25.2 डिग्री झुका हुआ है ? और क्योंकि इन दोनों की एक्सेस पर झुकाव में ज्यादा अंतर नहीं है। इसलिए मंगल पर पृथ्वी जैसे सीजन भी पाए जाते हैं। यानी स्प्रिंग समर ऑटम और विंटर। इन चारों सीजंस का मजा वहां भी लिया जा सकता है। चलो यह तो अच्छा हुआ। लेकिन याद रखिए कि वह मंगल है। तो पृथ्वी से कुछ तो अलग होगा ही ना। इसलिए मंगल का हर सीजन लगभग दो गुना लंबा होता है। क्योंकि मंगल ग्रह का एक साल भी तो पृथ्वी के एक साल से लगभग दो गुना होता है। और मंगल पर सबसे लंबा सीजन स्प्रिंग का होता है। जो 194 दिन का होता है। और ऑटम सबसे छोटा सीजन होता है। जो 142 दिनों तक चलता है। सीजन के अलावा मंगल पर पृथ्वी की तरह ज्वालामुखी और घाटियां भी है। और आपको यह जानकर हैरानी होगी कि, जिस मंगल पर अभी तक किसी का ठिकाना नहीं बन पाया है। उसी मंगल पर सोलर सिस्टम का हाईएस्ट माउंटेन राज कर रहा है। जिसका नाम है ओलंपस माउंटेंस, और यह एक ज्वालामुखी है, इसकी ऊंचाई माउंट एवरेस्ट से लगभग तीन गुना है। इसका मतलब माउंट एवरेस्ट की हाइट 4 किमी है यानी 29032 फीट तो, ओलंपस मंस की ऊंचाई 21.9 किमी यानी 72000 फीट है, अब आप कल्पना करके देख लो कि वह कितना ऊंचा होगा। और अगर आप ऊंचाई की कल्पना करने लगे हैं तो, गहराई को सोचने के लिए भी तैयार हो जाइए। क्योंकि मंगल पर केवल सबसे ऊंचा पहाड़ ही नहीं है। बल्कि सोलर सिस्टम की सबसे बड़ी घाटियां भी है। जिनमें से एक है वेलेस मरिनर्स। इस घाटी को यह नाम मेनर नाइन मार्स ऑर्बिटल से मिला है। जिसने साल 1971 से 1972 में इस घाटी की खोज की थी। और मंगल की वेलेस मरिनर्स घाटी 4000 किमी लंबी है। और इसकी गहराई 7 किलोमीटर है। इसकी तुलना पृथ्वी की ग्रैंड कैनयन से करें तो, केवल 446 किमी लंबी और 1.6 किमी गहरी है।

6.
यह अंतर तो काफी ज्यादा है। दोस्तों, लेकिन कोई बात नहीं। मंगल पर पृथ्वी जैसे पहाड़ घाटियां और मौसम है। यह जानकर अच्छा लगा, और क्या आपको पता है कि, इनके अलावा मंगल की सतह पर गड्ढे भी हैं। और उनमें से सबसे विशाल गड्ढा, हेलस प्लेनिश या है, जो लगभग 2200 किलोमीटर चौड़ा, और 8 किलोमीटर गहरा है। यह तो वाकई में चौकाने वाली बातें हैं। यानी मंगल ने तो अपने अंदर ऐसा बहुत कुछ छुपा रखा है, जिसे जानकर हम हैरानी से भरते जा रहे हैं। हां, लेकिन इस बात की तसल्ली जरूर है कि मंगल पर बहुत कुछ पृथ्वी जैसा भी है। इसी बात पर मंगल के इस रोमांचक सफर पर आगे बढ़ते हैं। और जरा ठंडी छाव के लिए किसी पेड़ के नीचे सुस्ता लेते हैं। अरे लेकिन यह क्या मंगल पर तो पेड़ ही नहीं है। अब सवाल यह उठता है कि क्या आप पेड़ के बिना जीवन की कल्पना कर सकते हैं। बिल्कुल भी नहीं। ऐसे में अगर आप मंगल की मिट्टी में पेड़ उगाने के बारे में सोचेंगे भी, तो भी पेड़ उगाना इतना आसान नहीं होगा। क्योंकि इसकी मिट्टी में पोषक तत्व है ही नहीं। और यहां का मौसम भी काफी ठंडा है। हां लेकिन शुरुआत में अगर कुछ फसलें उगाई जाए तो, कुछ बेहतर रिजल्ट हमें मिल सकते हैं। और फिर बांस का पेड़ है ना। आपको साथ देने के लिए यानी मंगल पर हम बांस उगा सकते हैं। क्योंकि मंगल की मिट्टी इसके अनुकूल है और फिर बांस को ज्यादा पोषक तत्त्वों की जरूरत भी तो नहीं होती। लेकिन अगर आप मंगल पर पृथ्वी की तरह पेड़ देखना चाहते हैं तो, आपको शायद 100 सालों का इंतजार करना पड़े क्योंकि 100 साल बाद मंगल पर पेड़ उगाना शायद आसान हो जाएगा। ऐसे में क्या उन 100 सालों में हमें पृथ्वी के पेड़ों का ख्याल नहीं रख लेना चाहिए। अब आप इस बात की फिक्र में डूबे कि मंगल पर पेड़ नहीं है। उससे पहले आपको बता दें कि मंगल पर तो पृथ्वी जैसा स्ट्रांग मैग्नेटिक फील्ड भी नहीं है। यह मैग्नेटिक फील्ड इलेक्ट्रिकल चार्ज की ऐसी लेयर होती है, जो हमारे ग्रह पृथ्वी को घेरे रहती है और इस फील्ड की बदौलत ही इस ग्रह पर जीवन सुरक्षित है। क्योंकि सूरज से आने वाले चार्जड पार्टिकल्स को डिफ्लेक्ड कर देती है। जिन्हें सोलर विंड कहा जाता है। अब सवाल यह है कि, अगर यह प्रोटेक्टिव लेयर ना होती तो क्या होता। तो पृथ्वी की ओजोन लेयर ही खत्म हो जाती। और यह तो सभी जानते हैं कि, यह ओजोन परत ही सूर्य से आने वाली पराबैंगनी किरणों से हमारा बचाव करती आई है। और अब जब इस परत में छेद होने लगा है, तो उसके साइड इफेक्ट्स भी दिखने लगे हैं। तो सोचिए कि मंगल पर तो ऐसी कोई परत और ऐसा कोई प्रोटेक्ट करने वाला मैग्नेटिक फील्ड ही नहीं है, तो वहां सोलर विंड से कौन बचाएगा। वैसे आप इन सोलर विंड से बचाव का कोई तरीका सोचे उससे पहले आपको तूफान के लिए आगाह करना भी जरूरी है। क्योंकि यूं तो मंगल पर कोई चहल पहल नहीं रहती है। लेकिन यहां तूफानों की आवाजाही अक्सर होती ही रहती है। और यहां आने वाले धूल के तूफानों को शांत होने में भी महीनों लग जाते हैं। जिसकी वजह से मंगल पर किए जाने वाले रिसर्च में काफी परेशानी हुआ करती है। मंगल पर तेजी से चल रहे रिसर्च की वजह से आप जरूर खुश होंगे, और यह जानना चाहते होंगे कि मंगल पर खड़े होकर देखने पर सूरज कैसा दिखाई देगा। आसमान कैसा होगा और क्या वहां भी सनसेट बहुत खूबसूरत ही होगा ? तो चलिए आपके इन खयालातों को भी मंगल की हकीकत से मिला ही देते हैं। और आपको बता देते हैं कि, जब आप मंगल पर खड़े होकर सूरज को देखेंगे तो, थोड़ा परेशान हो सकते हैं, क्योंकि वहां पर सूरज आपको थोड़ा छोटा नजर आ सकता है। और इसका रीजन आपको याद दिला दे कि मंगल ग्रह पृथ्वी की तुलना में सूर्य से ज्यादा दूरी पर है। इसलिए वहां मंगल पर आपको सूर्य पृथ्वी से दिखाई देने वाले आकार का केवल दो तिहाई ही नजर आएगा।

7.
आपकी इस हैरानी में एक और हैरानी जोड़ दी जाए तो, कैसा रहेगा। क्योंकि यह जानकर भी आप हैरान हो सकते हैं कि, मंगल पर जाकर आप यह गाना नहीं गा सकेंगे। नीला आसमान सो गया, क्योंकि वहां पर आसमान नीला नहीं बल्कि लाल दिखाई देता है। और वहां के सूर्योदय और सूर्यास्त का रंग नीला नजर आता है। सुनने में सब बड़ा ही उल्टा-पुल्टा सा लग रहा है ना। लेकिन जब ग्रह ही बदल जाएगा तो बदलाव भी तो होंगे ही। और इस बदलाव का कारण काफी हद तक आप जानते भी हैं, और यह कारण है, मंगल का बहुत ही कम वातावरण, और उस पर मौजूद लाल डस्ट। मंगल पर मौजूद यह डस्ट सारे रंगों की लाइट को इक्वली ब्लॉक करती है। लेकिन क्योंकि मंगल की डस्ट का रंग लाल है। इसलिए यह डस्ट नीले प्रकाश को अब्जॉर्ब कर लेती है। और लाल प्रकाश को स्कैटर कर देती है। जिससे आसमान नीला नजर नहीं आ पाता। बल्कि लाल रंग का दिखाई देने लगता है। यही डस्ट सूरज के आसपास के एरिया में थोड़ा नीला प्रकाश भी स्कैटर करती है। जिसकी वजह से केवल सूर्योदय और सूर्यास्त नीले दिखाई पड़ते हैं। और इस समय बाकी आसमान, पीले से नारंगी रंग का ही रहता है। मंगल ग्रह की यह डस्ट इसे कैसा रंग रूप देती है। देखकर तो यही लगता है कि, मंगल ग्रह पर इसका काफी प्रभाव है। इसी की वजह से तो मंगल को लाल ग्रह की उपमा भी मिली हुई है। और अगर मंगल पर यह लाल डस्ट नहीं होती तो, मंगल के आसमान में इतने रंग दिखने की बजाय, वह आसमान लगभग काला नजर आता। चलिए, अब आप चाहे तो, इन रंगों भरे आसमान की कल्पना कर सकते हैं। और चाहे तो, मंगल पर गुनगुनाने के लिए कोई नया और अच्छा सा गाना भी तैयार कर सकते हैं। तब तक इस सफर में आगे हम मंगल मिशंस के बारे में समझ लेते हैं। अब तक मंगल पर बहुत से मिशंस भेजे जा चुके हैं। और यह अकेला ऐसा ग्रह है जहां, पर रोवर्स भेजे गए हैं, जो मंगल की सतह पर घूमते हुए, पिक्चर्स और मेजरमेंट्स लेते हैं। नासा ने फाइव रोबोटिक व्हीकल्स मंगल पर भेजे हैं, जिन्हें रोवर्स कहा जाता है। और यह रोवर्स हैं सोजोनर स्पिरिट अपॉर्चुनिटी क्यूरियोसिटी और प्रिजर्व एस और मार्स 2020 प्रिजर्व रोवर मिशन नासा के मास एक्सप्लोरेशन प्रोग्राम का एक पार्ट है। जो लगातार मंगल पर जीवन की संभावनाओं की खोज कर रहा है। मंगल को एक्सप्लोर करने का यह सफर 1960 के दशक से ही जारी रहा है। और तब से मंगल पर मिशन भेजने वाले देशों में यूएस, रशिया, भारत और यूरोपियन स्पेस एजेंसीज जैसे कई सारे देशों के नाम शामिल रहे हैं। साल 2013 में भारत के इसरो ने मंगलयान यानी, मार्स ऑर्बिटर मिशन को लॉन्च किया और भारत का यह पहला इंटरप्लेनेटरी मिशन सफल रहा। जिससे भारत वह देश बन गया जो पहले ही प्रयास में मंगल की कक्षा में सक्सेसफुली एंटर हुआ। और इसी के साथ इसरो दुनिया की ऐसी चौथी स्पेस एजेंसी बन गई, जो मंगल की कक्षा तक पहुंची। इससे पहले रोस कॉस्मस, नासा और यूरोपियन स्पेस एजेंसी ही ऐसा कर पाए थे। और इतनी बड़ी उपलब्धि के बाद, अब इसरो मंगलयान टू की तैयारी में जुटा हुआ है। अच्छा, वैसे क्या आपको यह पता है कि, अभी तक केवल दो देश यानी कि संयुक्त राज्य अमेरिका और सोवियत संघ ही मंगल ग्रह की जमीन ? पर अपने स्पेसक्राफ्ट उतारने में सफल हो सके हैं। पर अब अगर आने वाले समय में मंगल की जमीन पर इंसानों के उतरने की बात सोचे तो कैसा रहेगा ? क्योंकि अब स्पेस एकस बहुत बड़े अचीवमेंट की तैयारी में जुटा हुआ है। क्योंकि एलान मस्क की इस कंपनी का स्टार शिप, ऐसा मोस्ट पावरफुल लॉन्च व्हीकल होने वाला है जो, एक साथ लगभग 100 लोगों को मंगल ग्रह तक ले जाएगा और यह पूरी तरह से रियूजेबल रॉकेट्स बनाने का इरादा रखते हैं। और उनके अनुसार ऐसे रॉकेट्स का इस्तेमाल करने से मार्स मिशन के खर्च को लगभग पांच गुना तक कम किया जा सकता है।

8.
और स्पेस में कचरा होने से भी रोका जा सकता है। वाकई बहुत ही दूर की सोच रखते हैं। इलन मस्क इसके अलावा, इलन मस्क के अनुसार हमें मंगल पर प्रोपेलेंट यानी फ्यूल बनाने की भी तैयारी करनी होगी, क्योंकि मंगल पर पहुंचे स्पेसशिप को पृथ्वी पर वापस भी तो भेजना होगा। जिसके लिए फ्यूल की जरूरत होगी। और जो लोग मंगल पर जाएंगे। उन्हें भी तो घर वापस ना होगा। इसकी पॉसिबिलिटी भी एलन मस्क ने ढूंढ ली है। क्योंकि मंगल पर कार्बन डाइऑक्साइड बहुत ज्यादा मात्रा में है। और मंगल की जमीन के अंदर से पानी भी निकाला जा सकता है। और इन दोनों को मिलाकर, यानी co2 और h2o की मदद से o2 और मिथेन बनाई जा सकती है, और इनमें से मिथेन फ्यूल के रूप में काम आ जाएगी। और इस तरह मंगल के सफर के लिए हमारी गाड़ी के फ्यूल की व्यवस्था भी हो जाएगी। चलिए मंगल के सफर में यह तसल्ली तो हो गई। कि जब भी मंगल पर जाए तो, लौटकर वापस आना भी पॉसिबल हो सकेगा। लेकिन क्या ? यह सवाल आपके मन में भी आया है कि, मंगल पर मिशन भेजे जाने का क्या कोई फिक्स टाइम होता है ? या साल में कभी भी मार्स मिशन भेज दिए जाते हैं ? तो देखिए, आप यह तो जानते ही हैं कि मंगल और पृथ्वी दोनों ही सूर्य की परिक्रमा लगाते हैं। लेकिन इनकी दूरी और गति अलग-अलग होती है। और अब यह भी जान लीजिए कि लगभग हर 26 महीनों के बाद मंगल पृथ्वी और सूर्य एक सीधी लाइन में आ जाते हैं। जिसमें पृथ्वी बीच में होती है। और इस सिचुएशन को अपोजिशन कहा जाता है। इस सिचुएशन में मंगल और सूर्य दोनों पृथ्वी के एकदम विपरीत दिशाओं में होते हैं। इस समय मंगल और पृथ्वी के बीच दूरी सबसे कम होती है। यानी इस समय यह दोनों पड़ोसी ग्रह काफी नजदीक होते हैं। इसलिए इस पीरियड में बहुत से मार्स मिशंस भेजे जाते हैं। क्योंकि इस दौरान मिशंस भेजने से ट्रेवल टाइम और खर्चा कम हो जाता है। तो अब आप समझ गए ना कि, अपोजिशन की सिचुएशन में ही मार्स मिशन भेजे जाते हैं। और अपोजिशन की ऐसी सिचुएशन लास्ट टाइम 8 दिसंबर 2022 को हुई थी। और अब अगली बार ऐसा 16 जनवरी 2025 को देखा जा सकेगा। जब लाल ग्रह मंगल पृथ्वी से केवल लगभग 60 मिलियन किलोमीटर की दूरी पर होगा। अपोजिशन की सिचुएशन में मंगल ग्रह रात में हमारे आसमान में चमकता हुआ नजर आता है। इस समय मंगल सबसे ज्यादा चमकता है। और टेलिस्कोप के जरिए इसके आकार को भी बहुत अच्छी तरह देखा जा सकता है। इस नजारे को तो आप भी जरूर देखना चाहेंगे। लेकिन मंगल के इस सफर के दौरान एक सवाल का जवाब जानना अभी भी बाकी रहा है, कि अगर हमें पृथ्वी से दूर कहीं और जाकर बसना ही है तो, हमने चंद्रमा को क्यों नहीं चुना जबकि चंद्रमा के बारे में तो हम काफी कुछ जान चुके हैं।

9.
और वह पृथ्वी के तो काफी नजदीक भी है। चंद्रमा पर पहुंचने में हमें केवल 3 दिन का समय लगेगा। जबकि मंगल पर पहुंचने के लिए कम से कम सात महीने का समय चाहिए। चंद्रमा पर पहुंच में कम खर्चा होगा। जबकि मंगल पर पहुंचने के लिए बहुत ज्यादा खर्चा करना होगा। तो इसका जवाब, वैज्ञानिकों के इन लॉजिक से आपको मिल जाएगा। मंगल के दिन और रात के तापमान में इतना ज्यादा अंतर नहीं है, जितना चंद्रमा के दिन रात के तापमान में होता है। जो लगभग 300 डिग्री सेल्सियस है यानी कि, दिन बहुत ही ज्यादा गर्म है। और रात बहुत ज्यादा ठंडी। इस तरह के बिल्कुल विपरीत तापमान वाले दिन रात को गुजारना। फिलहाल हमारे बस की बात नहीं है। मंगल के पास एक पतला वातावरण है। लेकिन चंद्रमा के पास तो वातावरण है ही नहीं। ऐसे में हम क्या करेंगे। मंगल की गुरुत्वाकर्षण शक्ति पृथ्वी से भले ही कम हो, लेकिन चंद्रमा की गुरुत्वाकर्षण शक्ति से तो काफी ज्यादा है। मंगल के पास पानी की मात्रा कम है। लेकिन चंद्रमा के पास जो थोड़ा बहुत पानी है। उसका इस्तेमाल करने के लिए उसके ध्रुवों के आसपास ही बसना होगा, जो कि एक अच्छा विकल्प नहीं है। चंद्रमा पृथ्वी का एक बड़ा सा हिस्सा है, जो बहुत समय पहले इससे अलग हो गया था। लेकिन मंगल, वह तो एक ग्रह है। जिसकी अपनी जियोलॉजी है। और वहां कभी जीवन की संभावनाएं भी रही होगी। चाहे वह सूक्ष्म जीवों के रूप में ही रही हो। इन सब कारणों की वजह से मंगल को जीवन के लिए चंद्रमा से अच्छा विकल्प माना जा रहा है। और फिर साइंटिफिक एक्सप्लोरेशन के लिए, मंगल के पास बहुत कुछ है। जैसे वातावरण गुरुत्वाकर्षण और पानी। अब एक आखरी सवाल जिसका जवाब आपको खुद ढूंढना है, कि जब पृथ्वी हमें ताजी हवा देती है, मजबूती से पैर जमाने को जमीन देती है, इसका गुरुत्वाकर्षण बल हमें हर कदम चलने में मदद करता है, एक खुला आसमान पानी और पेड़ पौधे सब कुछ यह पृथ्वी हम पर लुटा देती है। तो मंगल पर कॉलोनी बसाने के प्रयासों के साथ क्या हम पृथ्वी को बचाए रखने के लिए कुछ नहीं कर सकते। क्या पृथ्वी को संभाल नहीं सकते ? ताकि कई और सालों तक हम इंसान इसके खुले आसमान के नीचे लेटकर तारे गिन सके। पेड़ों की छाव में सुस्ता सके। और खुलकर सांस ले सके। सोचिए का जरूर। और अगर इस वीडियो के जरिए मंगल का सफर आपको अच्छा लगा हो। तो इसे लाइक। आपने ऑलरेडी कर दिया है तो, शेयर करना बिल्कुल ना भूले। कमेंट करके जरूर बताइएगा कि, यह जानकारी यह वीडियो आपको कैसा लगी, और साथ ही इस चैनल को सब्सक्राइब करके, बेल आइकन को प्रेस कर दीजिए। ताकि ऐसे अमेजिंग वीडियोस ऐसी जानकारी आप कभी भी मिस ना करें। मैं। आपसे कहूंगा, अभी के लिए धन्यवाद। मिलेंगे, बहुत जल्द ही नई जानकारियों के साथ। तब तक के लिए जुड़े के लिए धन्यवाद।

ਸੰਗਤ ਜੀ ਆਓ ਆਪਾਂ, ਸਾਹਿਬ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਮਝ ਦੇ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬਡੇਰੀ ਉਮਰ ਤਕ ਦਾ ਸਫਰ ਕਿਵੇਂ ਦਾ ਸੀ।

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ

(ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563 ਈ: ਨੂੰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਸਨ। ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਨਾ ਜੀ ਲਗਦੇ ਸਨ।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਹਾਲੇ ਗੁਰੂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਬਣੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜਦ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਦੇ ਘਰ ਤੀਜੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋਹਤਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਗਏ। ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ,

“ਇਹ ਭਾਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਬਣੇਗਾ।”

ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪਣੇ ਇਸ ਦੋਹਤਰੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ (ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਜਾਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆ ਕੇ ਖੇਡਦੇ ਸਨ । ਇਕ ਵਾਰ ਜਦ ਉਹ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੇਂਦ ਰਿੜ੍ਹਦੀ ਰਿੜ੍ਹਦੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪਲੰਘ ਹੇਠ ਚਲੇ ਗਈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਆਰਾਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਜਦ (ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਗੇਂਦ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਪਲੰਘ ਹੇਠ ਗਏ ਤਾਂ ਪਲੰਘ ਹੀ ਉੱਚਾ ਚੁਕਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨੀਂਦ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ। ਮੰਜੀ ਹਿਲਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਅ ਆਖਿਆ।

“ਇਹ ਕਿਹੜਾ ਵੱਡਾ ਪੁਰਖ ਹੈ ਭਾਰੀ
ਜਿਸ ਮੰਜੀ ਹਿਲਾਈ ਸਾਡੀ ਸਾਰੀ।”

ਜਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਇਹ ਬਚਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਵੀ ਓਥੇ ਪੁੱਜ ਗਈ। ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਹਿਤਾ ਜੇ ਦੋਹਿਤਾ।” ਜਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣੇ ਤਾਂ ਉਹ ਫਿਰ ਬੋਲੇ, “ਦੋਹਿਤਾ ਬਾਣੀ ਦਾ ਬੋਹਿਥਾ।”

ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਬੁਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, “ਅੱਜ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਪੜ੍ਹਨੇ ਆਇਆ ਕਰ ਅਸੀਂ ਤੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਾਵਾਂਗੇ, ਰਾਗ ਵਿਦਿਆ ਸਿਖਾਵਾਂਗੇ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਨੂੰ. ਵੀ ਹਦਾਇਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਰੋਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਆਇਆ ਕਰੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਰਾਗ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਵੀ ਮਾਹਰ ਹੋ ਗਏ। ਜਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸਮਝ ਲਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਿਦਿਆ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਰਾਗ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸੁੰਦਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ

ਤਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਬਾ ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਣਿਤ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਬਾ ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਗਣਿਤ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਬੜੇ ਮਾਹਰ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ (ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਣਿਤ ਵਿਦਿਆ ਵਿਚ ਚੰਗਾ ਮਾਹਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਹਿੰਦੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੜਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਪੰਡਤ ਬੇਣੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਹਕੂਮਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਫਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਮੌਲਵੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਨਿਯੁੱਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। (ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰ ਲਈ।

ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ, ਉਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦੇ। (ਗੁਰੂ) ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਗ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਏਨੀ ਮੁਹਾਰਤ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੁੰਦੇ ।

(ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਨੂੰ ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ ਅਤੇ ਨੇਜ਼ੇ ਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਉਹ ਜਦ ਸਵੇਰੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੈਰ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ ਦੇ ਹਰ ਦਾਅ ਪੇਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਦੇ। ਕਈ ਵਾਰ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਨੇਜ਼ੇ ਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ। ਭਾਵੇਂ ਬਾਬਾ ਮਹਾਂਦੇਵ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈਂਦੇ ਪਰ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸੋਂ ਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖੀ ਹੁੰਦੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵੇਖਦਾ ਸੀ ਕਿ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਹ ਇਕ ਚੰਗਾ ਵਿਦਵਾਨ, ਇਕ ਵਧੀਆ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਤੇ ਨਿਪੁੰਨ ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।

(ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਬਾਬਾ ਮੋਹਨ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸੰਤ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ । ਉਹ ਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਮਾਤਾ ਭਾਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਣਾ ਮੰਨਣਾ ਸਿਖਾਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਸੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਸੇਵਾ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਾਈ।

Shri Guru Hargobind Singh: ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਚ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਰੂਪ ‘ਚ ਗੁਰਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲੀ। ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਪਾਨਾਂ ਧਾਰਨ ਕਰਨੀਆਂ, ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਹਿਤ ਵਿਚ ਫੈਸਲੇ ਕਰਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਬਦਲਾਅ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਜੋ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾ ਪੂਰਵਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਪੂਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1603 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਦੱਸਣਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ।

1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਏ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।

Start>Run> type

%AppData%\Microsoft\Windows\Recent\AutomaticDestinations

enter then Delete this all recent Files from folders

restart pc

(Note _ You Need to again setup quick Access)

Go to php.ini in cpanel File Manager

go to web root files and create new File phpinfo.php

<?php
phpinfo();
?>
add this code.

go to yourwebsite.com/phpinfo.php get current extension urls and change to 

match entention url same with php.ini

See loaded configuration file location

Go To Edit mode php.ini

; Directory in which the loadable extensions (modules) reside.
extension_dir = “/usr/local/lib/php/extensions”

edit directory like this in php.ini